Trong thời kỳ hiện đại, nền kinh tế đang chuyển đổi nhanh chóng từ các ngành công nghiệp truyền thống sang các ngành dựa trên tri thức. Thuật ngữ “ kinh tế tri thức” dùng để chỉ một nền kinh tế trong đó tri thức và thông tin là động lực chính cho tăng trưởng và phát triển. Vậy kinh tế tri thức là gì? Đặc điểm, vai trò, sự khác nhau của nền kinh tế tri thức với nền kinh tế truyền thống ra sao? Mời bạn tham khảo nội dung bài viết này của chúng tôi để có thể hiểu rõ về vấn đề này! 

Nền kinh tế tri thức là gì?

Theo bài đăng về kinh tế tri thức trên Tạp chí Xã hội học thường niên (Annual Review of Sociology) của Powell và Snellman năm 2004, nền kinh tế tri thức là một giai đoạn của nền kinh tế trong đó việc sản xuất hàng hóa – dịch vụ chủ yếu được thúc đẩy bởi kiến ​​thức và sự chú trọng ngày càng tăng vào tài sản vô hình và vốn trí tuệ. Nền kinh tế tri thức là kỷ nguyên hậu công nghiệp được đặc trưng bởi tự động hóa, số hóa, khám phá tri thức, lượng thông tin phong phú, đổi mới mở và tăng cường đầu tư vào nghiên cứu, khoa học, giáo dục.

Nền kinh tế tri thức mở rộng tầm nhìn và tăng giá trị dựa trên hàng hóa vô hình dưới dạng vốn trí tuệ và sở hữu trí tuệ (de Pablos và Edvinsson, 2020). Do đó có thể hiểu nền kinh tế tri thức là 1 hệ thống tiêu dùng và sản xuất dựa trên vốn trí tuệ. Đặc biệt, nó đề cập đến khả năng tận dụng những khám phá khoa học và nghiên cứu ứng dụng. Nền kinh tế tri thức sẽ đại diện cho 1 phần lớn hoạt động ở hầu hết các nền kinh tế phát triển cao. Trong nền kinh tế tri thức, một thành phần giá trị quan trọng có thể bao gồm các tài sản vô hình như giá trị kiến ​​thức hoặc tài sản trí tuệ của người lao động.

Nhờ toàn cầu hóa, nền kinh tế thế giới ngày càng dựa trên tri thức nhiều hơn và mang theo những thông lệ tốt nhất từ ​​nền kinh tế của mỗi quốc gia. Ngoài ra, các yếu tố dựa trên tri thức tạo ra một nền kinh tế toàn cầu và liên kết – nơi chuyên môn của con người và bí mật thương mại được coi là nguồn lực kinh tế quan trọng.

Ví dụ về nền kinh tế tri thức

Nền kinh tế tri thức là thuật ngữ dùng để mô tả một hệ thống kinh tế dựa vào việc sản xuất, phân phối và tiêu thụ các sản phẩm và dịch vụ dựa trên tri thức. Trong loại hình kinh tế này, kiến ​​thức và thông tin là nguồn lực quan trọng nhất và việc thu thập, phân tích và sử dụng thông tin là rất quan trọng để thành công.

Để hiểu rõ hơn nền kinh tế tri thức là gì, chúng ta hãy cùng tìm hiểu ví dụ cụ thể về một vài ngành thuộc “phần nhỏ “của nền kinh tế mới này. 

• Công nghệ thông tin: Đây là một trong những ngành được xây dựng dựa trên việc phát triển, sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông. Điều này bao gồm phát triển phần mềm, lập trình máy tính và phân tích dữ liệu.

• Viễn thông: Là một phần của nền kinh tế tri thức. Nó liên quan đến việc phát triển và triển khai các công nghệ truyền thông, cho phép mọi người và doanh nghiệp giao tiếp, chia sẻ thông tin ở khoảng cách xa.

• Công nghệ sinh học và dược phẩm: Đây cũng là một phần của nền kinh tế tri thức. Những ngành này phụ thuộc rất nhiều vào nghiên cứu – phát triển để tạo ra các loại thuốc, thiết bị y tế và phương pháp điều trị mới.

Có thể nói rằng, sự tăng trưởng của những ngành này chính là động lực thúc đẩy sự chuyển đổi sang nền kinh tế dựa trên tri thức. Khi các ngành này phát triển, chúng đã tạo ra việc làm và cơ hội mới cho những người lao động có tay nghề cao. Điều này dẫn đến nhu cầu ngày càng tăng về các chương trình giáo dục – đào tạo, nhằm phát triển những kỹ năng cần thiết để làm việc trong các ngành này.

Tìm hiểu đặc điểm của nền kinh tế tri thức

Dưới đây, hãy cùng chúng tôi đi tìm hiểu về đặc điểm của nền kinh tế. 

Tri thức là lực lượng sản xuất, là vốn

Một trong những đặc điểm chính của nền kinh tế tri thức là nhận thức được tầm quan trọng của tri thức như một yếu tố sản xuất và tạo ra của cải. Sự chuyển đổi từ xã hội công nghiệp sang xã hội thông tin tri thức là một sự tiến hóa tự nhiên, do những tiến bộ công nghệ và nhu cầu của các tổ chức phải điều chỉnh và thích ứng để tồn tại.

Đối với những xã hội chưa trải qua cuộc cách mạng công nghiệp, việc thừa nhận kiến ​​thức là một yếu tố sản xuất có thể gặp nhiều thách thức hơn do nhu cầu đầu tư lớn vào vốn con người và cơ sở hạ tầng (theo Hadad, 2017; Fisher, 1933).

Cơ cấu lao động tri thức chiếm tỷ lệ cao

Cơ cấu lao động trong nền kinh tế tri thức có những biến đổi lớn, tiêu biểu như nguồn lao động tri thức chiếm tỷ trọng cao lên đến 70-90%. Đặc biệt, nguồn nhân lực sẽ được nhanh chóng được tri thức hóa.

Lao động tri thức chiếm phần lớn

Sự sáng tạo, đổi mới, học tập, trau dồi kiến thức, nâng cao tay nghề và cải thiện kỹ năng trở thành nhu cầu thường xuyên với mọi người. Ở đỉnh cao của nó, xã hội trong nền kinh tế tri thức sẽ trở thành một xã hội học tập.

Quyền sở hữu tri thức rất quan trọng

Trong nền kinh tế tri thức thì quyền sở hữu đối với tri thức có vai trò rất quan trọng. Các nước có nền kinh tế đang phát triển có xu hướng tập trung nhiều vào nông nghiệp và sản xuất, trong khi các nước phát triển cao có tỷ trọng lớn hơn vào các hoạt động liên quan đến dịch vụ. Điều này bao gồm các hoạt động kinh tế dựa trên tri thức như nghiên cứu, hỗ trợ kỹ thuật và tư vấn.

Quyền sở hữu tri thức đóng vai trò quan trọng

Nền kinh tế tri thức là thị trường sản xuất và mua bán các khám phá khoa học và kỹ thuật. Kiến thức có thể được thương mại hóa dưới dạng bằng sáng chế hoặc các biện pháp bảo vệ sở hữu trí tuệ khác. Những người tạo ra những thông tin như vậy, chẳng hạn như các chuyên gia khoa học và phòng thí nghiệm nghiên cứu, cũng được coi là một phần của nền kinh tế tri thức.

Sở hữu trí tuệ là một khía cạnh quan trọng của các ngành này vì bằng sáng chế bảo vệ kiến ​​thức là nền tảng cho sản phẩm của họ.

Xu thế toàn cầu hóa và không biên giới

Sự ra đời của nền kinh tế tri thức đã xóa bỏ các rào cản vật lý và địa lý, đồng thời cho phép mọi người tiếp cận nhiều đối tượng hơn bằng cách sử dụng các công nghệ tiên tiến như trang web, email và phương tiện truyền thông xã hội (theo Ferguson và Mansbach, 2012). Toàn cầu hóa nền kinh tế đặt áp lực ngày càng lớn lên các quốc gia và công ty trong việc thích ứng và điều chỉnh với sự chuyển đổi kinh tế. Đồng thời, toàn cầu hóa mang lại cho các tổ chức cơ hội mở rộng kinh doanh vượt ra ngoài ranh giới địa lý truyền thống, tạo dựng quan hệ đối tác mới và cung cấp các sản phẩm và dịch vụ mới.

Cuộc chiến tài năng

Nền kinh tế tri thức đã mở ra cánh cửa cạnh tranh toàn cầu ở mọi cấp độ, trong đó có những nhân tài hàng đầu. Những người lao động tri thức và chuyên gia tri thức giờ đây năng động hơn, tháo vát hơn; đồng thời thích được thử thách hơn. McKinsey vào năm 1997 đã đặt ra cụm từ “cuộc chiến tranh giành nhân tài” nhấn mạnh sự cạnh tranh khốc liệt giữa các tổ chức trong việc tuyển dụng và giữ chân các chuyên gia tri thức. Các tổ chức lớn và nhỏ cũng bắt đầu nhận ra tầm quan trọng của lực lượng lao động đa dạng, đa văn hóa.

Sự xuất hiện của phong cách quản lý mới

Thuật ngữ nền kinh tế tri thức và người lao động tri thức được Peter Drucker – một nhà tư tưởng và nhà quản lý công bố lần đầu tiên trong cuốn sách The Landmarks of Tomorrow (1959). Các bài viết của Peter Drucker đã thay đổi lĩnh vực quản lý, ông dự đoán rằng mọi người trong tương lai sẽ sử dụng đầu óc nhiều hơn đôi tay. Do đó, những người lao động tri thức phụ thuộc vào tổ chức của họ để có thu nhập, nhưng các tổ chức trong tương lai sẽ phụ thuộc vào nhân viên của họ về mặt kinh tế. Những người lao động tri thức và các chuyên gia tri thức có thể làm việc một cách độc lập với tổ chức thông qua làm việc tự do và tự kinh doanh. Tuy nhiên, tổ chức không thể hoạt động và đổi mới nếu không có lao động tri thức.

Điều này đã chuyển đổi khái niệm quản lý từ tập trung vào quản lý con người sang tập trung vào quản lý kiến ​​thức của con người. Các tổ chức không còn đo lường mức độ đóng góp của người lao động tri thức bằng thời gian họ làm việc, mà bằng sự đóng góp của họ vào vốn trí tuệ của tổ chức bất kể thời gian hay địa điểm. Trong nền kinh tế tri thức, người lao động tri thức linh hoạt hơn, thích ứng hơn và đổi mới hơn. Các doanh nghiệp phải ngày càng phát triển các chiến lược dựa trên tri thức, tập trung vào việc giúp đỡ những người lao động tri thức của mình liên tục đổi mới, học hỏi và nâng cao năng suất làm việc.

Tăng cường hợp tác và đổi mới mở

Đặc trưng của nền kinh tế tri thức là gì? Nó còn được đặc trưng bởi sự hợp tác ngày càng tăng và đổi mới mở. Nhiều công ty và tổ chức trên thế giới đang nhận ra tầm quan trọng của sự hợp tác để đối phó với sự cạnh tranh từ các tổ chức và tập đoàn lớn hơn hoạt động trên toàn cầu.

Nền kinh tế Gig ngày càng phổ biến

Mặt khác, đổi mới mở cung cấp cho các công ty này khả năng làm việc với những người bên ngoài. Nền kinh tế Gig (làm việc bán thời gian hoặc tạm thời) là sự ưu tiên của các nhà nghiên cứu và nhân viên tri thức về cách sắp xếp công việc linh hoạt, di động hơn phù hợp với sự chuyển đổi sang hợp tác nhiều hơn và đổi mới mở.

Vai trò của kinh tế tri thức trong thời buổi hiện nay

Nền kinh tế tri thức mang lại nhiều lợi ích cho các cá nhân và tổ chức, cụ thể như sau:

• Cung cấp cơ hội phát triển và thăng tiến nghề nghiệp cho những cá nhân có kỹ năng, kiến ​​thức phù hợp.
• Cho phép các cá nhân nhận được hưởng mức lương cao và được đảm bảo công việc.
• Mang lại cơ hội đổi mới và phát triển cho các tổ chức.
• Cho phép các tổ chức tạo ra các sản phẩm và dịch vụ mới đáp ứng nhu cầu thay đổi của khách hàng.
• Khuyến khích đầu tư vào nghiên cứu và phát triển để cải tiến các sản phẩm hiện có, đồng thời tạo ra những sản phẩm mới.
• Tăng nhu cầu về các chương trình giáo dục và đào tạo, nhằm phát triển các kỹ năng cần thiết để làm việc trong các ngành dựa trên tri thức.
• Thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bằng cách tạo việc làm và ngành công nghiệp mới.
• Phát triển tài sản trí tuệ; giúp bảo vệ kiến ​​thức và khám phá – Đây vốn là nền tảng của sản phẩm và dịch vụ trong nền kinh tế tri thức.

Sự khác nhau cơ bản của nền kinh tế tri thức với nền kinh tế truyền thống

Sau khi đã biết đặc điểm, vai trò của nền kinh tế tri thức là gì thì chúng ta hãy tìm hiểu sự khác biệt giữa nền kinh tế mới này với nền kinh tế truyền thống. Cụ thể, 2 nền kinh tế này có sự khác nhau ở một số điểm như sau:

• Nền kinh tế tri thức không phải là sự khan hiếm mà là sự dồi dào. Không giống như hầu hết các tài nguyên sẽ cạn kiệt khi sử dụng, thông tin và kiến ​​thức – yếu tố sản xuất trong nền kinh tế tri thức có thể được chia sẻ và thực sự phát triển thông qua ứng dụng.
• Trong nền kinh tế tri thức, bằng cách sử dụng công nghệ và phương pháp thích hợp thì thị trường ảo – tổ chức ảo có thể được tạo ra để mang lại lợi ích về tốc độ và sự linh hoạt, hoạt động suốt ngày đêm và phạm vi tiếp cận toàn cầu.
• Với nền kinh tế tri thức; luật pháp, rào cản và thuế rất khó áp dụng chỉ trên cơ sở quốc gia mà nó là sự mở rộng ra toàn cầu. Kiến thức và thông tin sẽ “chảy” tới nơi có nhu cầu cao nhất và ít rào cản nhất.
• Trong nền kinh tế tri thức, giá cả và giá trị sẽ phụ thuộc rất nhiều vào bối cảnh. Do đó, cùng một thông tin hoặc kiến ​​thức có thể có giá trị rất khác nhau đối với những người khác nhau ở những thời điểm khác nhau.
• Vốn – nhân lực – năng lực là các thành phần quan trọng tạo nên giá trị trong một công ty dựa trên tri thức. Tuy nhiên, rất ít công ty báo cáo mức độ năng lực trong báo cáo thường niên. Ngược lại, thu hẹp quy mô thường được coi là biện pháp “cắt giảm chi phí” tích cực.

Đây chính là những đặc điểm rất khác so với những đặc điểm của nền kinh tế truyền thống – đòi hỏi tư duy và cách tiếp cận mới của các nhà hoạch định chính sách, giám đốc điều hành cấp cao cũng như những người lao động tri thức. Tuy nhiên, để làm được điều đó đòi hỏi sự lãnh đạo và chấp nhận rủi ro, chống lại thái độ và thực tiễn thay đổi chậm – phổ biến của các thể chế cũng như thực tế kinh doanh hiện tại.

Qua những thông tin tổng hợp trên đây hẳn bạn đã biết kinh tế tri thức là gì. Nền kinh tế tri thức mô tả quá trình thương mại hóa khoa học và học thuật hiện nay. Trong nền kinh tế này, các ngành liên quan đến tri thức chiếm tỷ trọng lớn, đòi hỏi nguồn lao động có tay nghề và giáo dục. Do đó hãy không ngừng học tập, trau dồi kỹ năng, nâng cao tay nghề để bắt kịp xu hướng của thời đại nhé.

Nguồn tham khảo từ UNT Open Books, Investopedia, Skyrme.